Overal in Latijns-Amerika winnen inheemse volken aan politieke invloed. Hun sociaal-economische achterstelling blijft echter groot.

Argentinië’s inheemse populatie is klein: 403.000 personen, oftewel 1,1 procent van de totale bevolking. Toch duiken in alle hoeken van de noordelijke provincies indiaanse symbolen op. Bonte vlaggen van het Incarijk Tawantinsuyu wapperen langs de bergpassen van Jujuy. Muurteksten in Salta spreken van ‘inheemse trots’ en ‘patria Collasuyo’, de zuidelijke provincie van het imperium.

De Argentijnse inheemse beweging verwerft kracht dankzij de successen van de indiaanse president Evo Morales in buurland Bolivia. ‘We werden gezien als een archaïsch element dat binnenkort wel zou uitsterven. Maar we zijn springlevend’, zegt Héctor Nieva, bestuurder van de gemeenschap Kolla Tinkunaku.

Nieva’s gemeenschap onderhandelt momenteel met de provincies Jujuy en Salta over herverdeling van ruim één miljoen hectare landbouwgrond. Kolla Tinkunaku gelooft niet in het nut van indiaanse politieke partijen. ‘We willen niet versnipperen’, zegt Nieva. ‘Als pressiegroep kunnen we één vuist maken.’

Chilenen
In Chili hebben de Mapuche-indianen zich wel georganiseerd in een politieke partij. Wallmapuwen verdedigt de belangen van de Mapuches in de zuidelijke regio’s Patagonië en Vuurland. Lorena Aillapán van de Wallmapuwen-partij spreekt van een ‘volk zonder staat zoals de Palestijnen en de Basken’.

Terwijl het Chileense parlement werkt aan een beperkte grondwettelijke erkenning van de Mapuches, stelt Wallmapuwen een vergaand autonoom statuut op. ‘De Chileense politiek wil dat we ons aanpassen aan het model van de meerderheid’, zegt Aillapán. ‘Maar de staat Chili is een recente uitvinding. De Mapuche-cultuur gaat tienduizend jaar terug. We verdienen op z’n minst zelfbestuur.’

Traditioneel staan de politici in Peru sceptisch tegenover inheemse rechten. Het congres in Lima aanvaardde onlangs, onder druk van olie- en houtbedrijven, een wet die de verkoop van land in indianengebieden vergemakkelijkte. Het inheemse protest werd aangevoerd door Ollanta Humala, leider van indiaanse afkomst, fan van Evo Morales en de belangrijkste opponent van de Peruaanse president Alan García. De opstand duurde twee weken en uiteindelijk trok het congres de wet in.

Ook in Ecuador, waar 35 procent van de bevolking inheems is, zijn de indianen in staat om wetten te blokkeren. ‘We zijn waakhonden’, zegt Humberto Chalango, woordvoerder van de Vereniging van inheemse nationaliteiten van Ecuador (CONAIE). ‘We sturen het beleid bij als het nodig is.’ Dankzij de CONAIE en haar politieke arm, de Pachakutik-partij, kent de nieuwe Ecuadoriaanse grondwet de inheemse volken bestuurlijke en economische autonomie toe.

De machtigste belangenbehartiger van de Braziliaanse indianen is de Beweging van landloze boeren (MST). Zeventig procent van de door de regering vrijgemaakte landerijen voor arme inheemse groepen werd afgedwongen dankzij grondbezettingen van de MST. ‘Als we braaf hadden onderhandeld zouden we dit resultaat niet hebben behaald. Alleen strijd is doeltreffend’, zegt MST-bestuurder Marina Santos.

Brazilië telt 247 verschillende inheemse stammen die in meerderheid in door de grondwet gegarandeerde reservaten leven. Onlangs voerde de regering aparte kredietsystemen en tweetalige onderwijsprogramma’s voor de indianen in.

Na Bolivia, waar de nieuwe grondwet bijna volledig is geënt op inheemse waarden, is Mexico het verst in de bescherming van de oorspronkelijke volken. 12,7 miljoen Mexicanen zijn indiaans. Naast het Spaans worden 62 indianentalen officieel erkend als nationale taal. Artikel 2 van de grondwet geeft alle verschillende stammen het recht van politieke, economische en culturele zelfbeschikking.

‘Overal in Latijns-Amerika neemt de democratische participatie van inheemse volken toe’, zegt Carlos Zolla van de UNAM-universiteit in Mexico-Stad. ‘Maar de democratie heeft nog niet hun magen bereikt.’ Zolla coördineerde vorig jaar een onderzoek naar de sociaal-economische toestand van indianen in 21 van de 28 Latijns-Amerikaanse landen.

De levensstandaard van oorspronkelijke volken blijft onverminderd laag. Driekwart van de 5,8 miljoen Boliviaanse indianen leeft bijvoorbeeld ver onder de armoedegrens. In Mexico zijn de niet-inheemse regio’s vijf keer zo rijk als de inheemse zones. Zolla beveelt de Latijns-Amerikaanse politici ‘minder ideologie en meer pragmatisme’ aan. ‘Om armoede onder de indianen effectief te bestrijden moet de politiek doelen stellen op het gebied van onderwijs, gezondheidszorg en infrastructuur.’

Het UNAM-rapport verwijst naar de Ese Eja’s, een Peruaanse indianenstam die grote ecotoerisme-firma’s beheren. De winst gaat naar gemeenschapsprojecten en onderwijs. ‘Een hoopvol initiatief’, aldus Zolla.

Allart Hoekzema