Hoe heeft de Europese Unie tot nu toe gereageerd op het grootste spionage-schandaal uit de wereldgeschiedenis? We zetten de feiten op een rijtje en stellen vast dat er een opmerkelijk verschil is tussen woorden en daden.

De brief van Reding
Na de eerste onthullingen van klokkenluider Edward Snowden over het Prism-programma van de NSA, kroop de Europese Commissie in de pen. Viviane Reding, EU-commissaris voor Justitie en tevens vice-voorzitter van de Europese commissie, stuurde in juni een brief met zeven vragen naar de Amerikaanse procureur-genraal Eric Holder Jr, waarin ze uitleg vroeg over Prism en andere Amerikaanse surveillance-programma’s. De vragen lijken vooral in te gaan op de gelijkwaardige behandeling van Europese en Amerikaanse burgers:

1. Is Prism enkel gericht op data van Amerikaanse burgers en inwoners of ook op niet-Amerikanen, waaronder Europese burgers?
2. Gebeurt het inzamelen van gegevens enkel in individuele gevallen, en zo ja, wat zijn de criteria die dan gelden?
3. Wordt ook in bulk privégegevens ingezameld, regelmatig dan wel in bepaalde gevallen?
4. Zijn de programma’s enkel gericht op nationale veiligheid en buitenlands inlichtingenwerk of gaat het ruimer dan dat?
5. Welke juridische of administratieve instrumenten hebben bedrijven in de VS of EU om de toegang tot hun databanken aan te vechten?
6. Welke instrumenten hebben Europese burgers ter beschikking om na te gaan of ze in het vizier komen van Prism en andere programma’s, en in hoeverre verschillen die van de instrumenten die Amerikaanse burgers hebben?
7. Hoe kunnen Europese burgers en bedrijven protesteren tegen het inzamelen van hun privégegevens onder Prism en andere programma’s, en kan u dat vergelijken met de rechten van Amerikaanse burgers?

Op 14 juni ontmoette ze Holder ook persoonlijk, tijdens een ministeriële top tussen de EU en de VS. ‘Het inzamelen van inlichtingen in het Prism-programma is onderhevig aan een uitgebreid controleregime waarin de wetgevende, uitvoerende en rechterlijke macht deelnemen’, zei Holder achteraf op een gezamenlijke persconferentie met Reding.

Hij onderstreepte ook dat Prism enkel personen in het vizier neemt wanneer er een ‘gepast en omschreven doel is inzake buitenlands inlichtingenwerk’; het programma zou met name dienen om terroristische aanvallen, cyberaanslagen en nucleaire proliferatie te voorkomen.

De gemengde werkgroep
Reding en Holder kwamen overeen om een en ander verder uit te klaren in expertenwerkgroepen. Aanvankelijk waren twee EU-VS-werkgroepen gepland. Eén werkgroep zou zich buigen over de bescherming van privégegevens, de andere over de activiteiten van geheime diensten. Dat kondigde de Litouwse president Dalia Grybauskaite in Vilnius aan –Litouwen neemt momenteel het voorzitterschap van de EU waar.

Na een lange onderhandeldag begin juli besloten de ambassadeurs van de 28 EU-lidstaten echter om dat tweede luik te laten vallen. Vooral Groot-Brittannië (dat de voorbije weken zelf onder vuur kwam te liggen omdat het via zijn Government Communications Headquarters ook wereldwijd massaal communicatie onderschept) en Zweden (die volgens EU Observer met hun Defence Radio Authority al vijf jaar zonder rechterlijk bevelschrift internationaal dataverkeer inzamelen) kantten zich naar verluidt tegen zo’n werkgroep over intelligence.

‘Inlichtingenwerk en nationale veiligheid behoren niet tot de bevoegdheid van de EU’, lichtte commissievoorzitter José Manuel Barroso achteraf de beslissing toe.

Pas zeven weken na Snowdens Prism-onthullingen kwam in Brussel de EU-VS-werkgroep voor het eerst samen. In plaats van de surveillance door de Amerikaanse NSA snel, krachtig en met één stem te veroordelen, hadden EU-vertegenwoordigers zich het hoofd gebroken over de vraag wie bevoegd is om de dialoog met de VS aan te gaan.

Uiteindelijk werd het een bont gezelschap dat de Amerikanen van Homeland Security en Department of Justice het vuur aan de schenen moest leggen: vertegenwoordigers van de Europese Raad, de diplomatieke dienst van Catherine Asthon, de Commissie, EU-antiterreurtsaar Gilles de Kerchove, een lid van de werkgroep rond dataprotectie en tien experts van Europese lidstaten –waaronder ook de voorzitter van de Belgische Privacycommissie Willem De Beuckelaere.

Insiders zagen de tweedaagse ontmoeting in Brussel als een schijnvertoning. MO* vernam dat de werkgroep de komende weken en maanden nog regelmatig zal samenkomen. ‘Het dreigt het een proces van lange adem te worden’, klinkt het achter de schermen.

Volgens een woordvoerder van de Commissie vindt de volgende ontmoeting in september plaats. In oktober zal de Europese Commissie aan de Raad en het Europees Parlement verslag uitbrengen over het resultaat van de gesprekken. ‘Over de uitkomst kan ik niet speculeren’, aldus de woordvoerder van de Commissie. ‘Waarschijnlijk zal het leiden tot een soort gezamenlijke politieke verklaring.’

Europa direct spionagedoelwit
Begin juli bracht Der Spiegel –ook al op basis van info afkomstig van Edward Snowden– uit dat de NSA de EU-missies in Washington en New York had afgeluisterd. Bovendien zou vanuit een NSA-vertegenwoordiging in een Navo-bijgebouw in Evere gepoogd zijn –onder het mom van onderhoud– een telefoonlijn van het Justus Lipsiusgebouw (waar de Europese raad kantoor houdt) te activeren –al is dat laatste bericht nog altijd niet door de EU zelf bevestigd.

Catherine Ashton, hoofd van de Europese Dienst voor Extern Optreden (EEAS), contacteerde na de scoop van Der Spiegel meteen de Amerikaanse overheid in Washington en haar verbindingsbureau in Brussel om tekst en uitleg te vragen.

De Europese Commissie van haar kant kondigde aan dat haar kantoren in de VS gesweept zouden worden, op zoek naar spionage-apparatuur.

Martin Schulz, voorzitter van het Europees Parlement, zei dat de relaties tussen de VS en Europa schade dreigden op te lopen. ‘Ik ben erg bezorgd en gechoqueerd door de beschuldiging dat de Amerikaanse overheid de kantoren van de EU zou bespioneren. Als dit waar blijkt te zijn, dan zou dat een enorm ernstige zaak zijn die een flinke impact zal hebben op de Europees-Amerikaanse relaties.’

‘Partners horen mekaar niet te bespioneren’, zei Viviane Reding. Ze stelde ook de toekomst van de vrijhandelsgesprekken tussen de EU en de VS in vraag. ‘We kunnen niet over een enorme trans-Atlantische markt onderhandelen als er maar de minste verdenking bestaat dat onze partners de kantoren van onze onderhandelaars bespioneren.’

De groene fractie in het Europees Parlement eiste een onmiddellijk bevriezing van de onderhandelingen. Tevergeefs.

Merkel en Hollande
Vervolgens waren er de reacties van Europese toppolitici. ‘Dit soort gedrag tussen partners en bondgenoten kunnen we niet accepteren’, reageerde de Franse president Francois Hollande fel. ‘Dit moet onmiddellijk stoppen.’

Een paar dagen later onthulde Le Monde dat de Franse geheime dienst DGSE zelf een groot surveillance-programma runt om in het buitenland én in Frankrijk communicatie te onderscheppen.

‘We zijn verbaasd en bezorgd over wat we in de pers lezen’, klonk het bij een woordvoerder van de Duitse kanselier Angela Merkel. ‘Als dit bevestigd wordt, dan kunnen we duidelijk stellen dat het onaanvaardbaar is om je vrienden te bespioneren. Zo werkt het niet; we zitten niet meer in de Koude Oorlog.’

Een week later toonde Der Spiegel aan dat de Duitse inlichtingendiensten actief samenwerken met de NSA –die in Duitsland dagelijks tot 60 miljoen telefoongesprekken monitort. ‘Ze liggen samen met de Duitsers onder één deken’, citeerde Der Spiegel klokkenluider Snowden.

In de aanloop naar de verkiezingen groeide de Snowden-onthullingen in Duitsland tot een groot schandaal, dat bondskanselier Angela Merkel in nauwe schoentjes dreigt te brengen.

Bondspresident Joachim Gauck bekritiseerde het Amerikaanse surveillanceprogramma openlijk. ‘Het gevaar bestaat dat de vrijheid beschadigd wordt’, aldus Gauck, die voorheen het Stasi-archief in Berlijn leidde en daardoor een gezaghebbende stem is als het gaat om spionage-thema’s.

De voorbije dagen is het echter vooral de oppositieleider Frank-Walter Steinmeier die onder vuur is komen te liggen. Gezien Steinemier van 1999 tot 2005 kabinetschef van bondskanselier Gerhard Schröder was, zou hij de verantwoordelijkheid dragen voor de samenwerking die na 9/11 is opgezet tussen Amerikaanse en Duitse inlichtingendiensten.

De opinie van Sophie en Guy
Europarlementsleden Sophie in ’t Veld en Guy Verhofstadt schreven een niet mis te verstane opiniebijdrage in The Guardian: ‘Europa moet hard optreden tegen de VS met betrekking tot de NSA-spionageonthullingen.’

Ze lijstten een hele reeks concrete maatregelen op die Europa zou kunnen nemen: vraag volledige opheldering van de VS, niet achter gesloten deuren maar in het publiek; het Europees Parlement moet Obama uitnodigen om toelichting te komen geven; het moet een onderzoekscommissie instellen zoals in 2001 rond Echelon gebeurde; de cyberveiligheid-eenheid van Europol moet de mogelijkheid van spionage door een vreemde mogendheid onderzoeken; lopende akkoorden met de VS over het uitwisselen van passagiersgegevens en rond bankgegevens (Swift) moeten opgeschort worden tot er meer duidelijkheid komt over het schandaal; het gezamenlijke Safe Harbor-systeem, wat Amerikaanse bedrijven toelaat persoonsgegevens van Europese burgers te behandelen, moet tijdelijk ingetrokken worden…

Concrete initiatieven
Eurocommissaris Reding had in januari 2012 al een grondige hervorming van de EU-gegevensbeschermingsregels van 1995 voorgesteld, om de privacy online beter te waarborgen en de digital economie in Europa te stimuleren. Dat proces komt nu in een stroomversnelling.

Het afgelopen anderhalf jaar is vanuit Amerika flink gelobbyd omdat Amerikaanse bedrijven vrezen dat ze hogere boetes zouden krijgen indien ze zich niet zouden houden aan nieuwe Europese databeschermingsregels. Onder de nieuwe regelgeving zou gelden dat een bedrijf dat de regels niet respecteert, een boete zou kunnen krijgen tot twee procent van zijn wereldwijde omzet.

Het Europees parlement van zijn kant besloot begin juli om een parlementair onderzoek te starten naar de Snowden-onthullingen. Dat zou na het zomerreces van start gaan onder leiding van het Comité voor Burgerlijke Vrijheden.
Het Morales-schandaal

Hoe groot is in Europa het verschil tussen woorden en daden? Ondanks de Prism-onthullingen gingen de geplande EU-VS-onderhandelingen over vrijhandelsakkoord gewoon door. Maar er was nog een ander ernstig diplomatiek incident dat een verhelderend licht werpt op de relaties tussen de EU en de VS.

Portugal, Spanje, Italië en Frankrijk weigerden in de nacht van 2 op 3 juli het vliegtuig van Boliviaans president Evo Morales in allerlaatste instantie toegang tot hun luchtruim –onder zware Amerikaanse druk. De verdenking was dat klokkenluider Edward Snowden zich in het vliegtuig zou bevinden. Noodgedwongen moest Morales’ vliegtuig uitwijken naar Oostenrijk.

The Guardian-journalist Glenn Greenwald, die de Snowden-leaks op zijn naam mag schrijven, wijst erop dat volgens een recent rapport Spanje en Portugal tot de landen horen die op verschillende manieren meewerkten aan de illegale praktijk van kidnapping van terreurverdachten (“extraordinary rendition”). Greenwald: ‘Dus deze Europese lidstaten vinden het prima om hun luchtruim ter beschikking te stellen van een land –als het maar de VS is– om overal ter wereld mensen te kidnappen zonder enige vorm van proces. Maar diezelfde landen weigeren een vliegtuig met aan boord de president van een soeverein land –als het om een Latijns-Amerikaans land gaat– om er voor te zorgen dat iemand geen asiel kan aanvragen omwille van politieke vervolging (en ja: de VS vervolgen klokkenluiders).’