De eerste persoon die ik op mijn zoektocht ontmoet is mijn opvolgster bij ontwikkelingsorganisatie ICCO, Wilma Rozenga. “Het gaat er niet om de sector zo groot mogelijk te houden, maar om iets neer te zetten.”

Drie jaar geleden droeg ik mijn projecten in Oeganda over aan Wilma Rozenga (41). Zij verhuisde naar Kampala om vanaf het nieuwe regionale kantoor van ICCO het werk voort te zetten. In deze periode kreeg ik serieuze twijfels over ontwikkelingssamenwerking en ook mijn eigen projecten. Neem bijvoorbeeld een straatkinderenproject/weeshuis in Kampala. Ik dacht: hoe los je hiermee het structurele probleem van de vele kinderen die op straat terecht komen? Of een landbouwprogramma in Noord-Oeganda om ex-vluchtelingen te helpen hun bestaan weer op te bouwen. Mooi, maar is het aan de NGO’s om dit te doen, terwijl de overheid passief toekijkt? Wilma is ondertussen teruggekeerd in Nederland en ik hoop in gesprek met haar op nieuwe inzichten te komen.

Strijkstok
Voordat we tot de kern van de zaak komen, vraag ik Wilma eerst wat ze vindt van de recente aankondiging van nieuwe bezuinigingen op ontwikkelingssamenwerking. Wilma: “Het doet me niet zo veel. Is dat raar? We verzinnen wel andere manieren. Het gaat er niet om de sector zo groot mogelijk te houden, maar om iets neer te zetten.” Wat Wilma wel spijtig vindt is de heersende gedachte dat geld aan de strijkstok blijft hangen, dat er teveel geld zou opgaan aan organisatiekosten: “Je wordt min of meer gedwongen, ook door de achterban en het ministerie, om je AKV (functioneringskosten – JM) zo klein mogelijk te houden. Het is soms irritant hoe kortzichtig daarover gedacht wordt: dat is allemaal overhead, daar hebben we niks aan. Ik denk dan: hoezo? Je weet toch dat professionals hier iets aan het neerzetten zijn?”

Het feit dat er minder geld beschikbaar is, vraagt ook een rolverandering volgens Wilma. Ze geeft een voorbeeld van de ‘programmatische aanpak’ van ICCO: “Ik heb een nieuw programma ontwikkeld met straatkinderen in Oeganda. Het leuke daarvan is dat het ontwikkeld is met verschillende stakeholders, niet alleen NGOs, maar ook de overheid, social welfare en de politie. En omdat je met heel weinig geld probeert het systeem te veranderen: 6 organisaties hebben samen een ‘child management committee’ en zij gaan kijken wat het beste is voor die kinderen. Het is best ingewikkeld, want juist die kinderorganisaties hebben heel erg de neiging om hun eigen toko te bewaken. Maar zij hebben wel goede contacten in die slums en kennen veel pleeggezinnen die zij kunnen inzetten.” Een mooi voorbeeld van hoe traditionele organisaties ingezet kunnen worden in een groter verband om structurele problemen op te lossen, vind ik zelf.

“We willen niets meer gratis”
Het is dus van belang om te investeren in relaties, zegt Wilma. En daarbij hoeft volgens haar de afname van ontwikkelingsgelden geen nadeel te zijn: “Het feit dat ontwikkelingsorganisaties minder te besteden hebben, heeft ook een positief effect. De mensen (de begunstigden van de projecten – JM) nemen juist meer hun verantwoordelijkheid omdat er minder geld is. In de evaluatie van het landbouwprogramma in Noord-Oeganda (uitgevoerd door 6 organisaties) kwam heel duidelijk naar voren dat boeren zeiden: we willen niets meer gratis. Je merkt dus dat steeds meer mensen bereid zijn om te investeren. En op het moment dat zij zelf hun zaad betalen, dan weten zij ook dat die zaadjes er komen (het gebeurde wel eens dat NGOs, doordat ze bijvoorbeeld te laat fondsen kregen, pas na het plantseizoen zaden uitdeelden – JM). Het gevoel van: ik investeer, maar dan eis ik ook wat. Het is leuk dat dat ontstaat.”

Bijzonder vind ik het om van Wilma te horen dat er ook een mentaliteitsverandering plaatsvindt in Oeganda ten aanzien van hulp. Maar hoe zit het dan met de organisaties die dat programma uitvoeren? Zien zij hun rol ook veranderen, en hebben zij überhaupt nog een rol te spelen in de toekomst? Wilma: “De bereidheid om het anders te doen is groot en er wordt ook nagedacht over hoe de overheid erbij te betrekken. Maar zo’n programma, uiteindelijk is dat niet aan de overheid om dat over nemen. De overheid, die moet meer zijn verantwoordelijkheid nemen in de infrastructuur, marketing, enz. En zorgen dat mensen voldoende hun vaardigheden kunnen ontwikkelen, dat er mogelijkheden zijn om daadwerkelijk een goede boer te zijn. Maar dat gebeurt helaas nog onvoldoende.”

Kabaal maken
De rol van NGO’s  om mensen te organiseren en voor hun belangen op te komen is dus erg belangrijk. Daar was ik zelf op stuk gelopen omdat ik te vaak zag dat NGOs in Afrika het werk van de overheid gaan overnemen, waardoor deze zich niet meer verantwoordelijk voelt voor de bevolking. Mijn vraag is dus aan Wilma: Hoe kunnen we zorgen dat de overheid haar verantwoordelijkheid neemt en dat NGOs zich weer kunnen concentreren op hun kerntaken? Wilma: “Uiteindelijk denk ik dat je meer op internationaal gebied grote issues aan de kaak moet stellen. Dat we dus meer voorbeelden krijgen van wat er gebeurd in Oeganda en daarop gaan bepalen wat de Nederlandse overheid of zelfs de EU zou moeten doen ten aanzien van Oeganda. Helaas hebben mensen (in Nederland – JM) moeite om te beseffen dat we boven Afrika (in het Westen -JM) ander beleid zouden kunnen stimuleren, als we maar genoeg kabaal maken.”

De conclusie die ik uit ons gesprek trek is dat het systeem veranderd kan worden als er een mentaliteitsverandering plaatsvindt ten aanzien van hulp, zowel in Afrika als in Nederland. Er moet meer tijd worden geïnvesteerd in relaties met organisaties en overheden in Afrika en in het bruggen bouwen tussen Nederland en Afrika. En dat kan ook met minder ontwikkelingsgelden, als er tenminste een verschuiving plaatsvindt: “Het feit dat ICCO zich langzamerhand manoeuvreert uit de ‘basic services’ (zoals onderwijs, gezondheidszorg, landbouw, enz –JM), ik denk dat het goed is, zegt Wilma. De rol zou meer moeten zijn om de mensen, de staten, de overheden en de ‘duty-bearers’ te wijzen op hoe je dat moet doen. En meer te gaan zitten op het monitoren of het wel goed gebeurd.”

Dit is een inspirerende visie om mijn zoektocht mee te beginnen.

Jan Marchal / www.janmarchal.nl